من، محمدرضا کاظمی هستم؛ سال‌هاست در تهران روی بیماری‌های عصب سه‌قلو (همون عصب تری‌جمینال) کار می‌کنم. دوست دارم امروز خیلی راحت، رو در رو، مثل دوتا رفیق باهاتون درباره این عصب دردسرساز صحبت کنم. می‌خوام از واژه‌های پیچیده پزشکی کمتر استفاده کنم و بیشتر براتون از زندگی روزمره و تجربه‌های بیمارام بگم. اگه حرف‌های رسمی هم وسط حرفام پیش بیاد، قول می‌دم خیلی خشک و علمی صحبت نکنم؛ چون اصلاً قصدم اینه که وقتی یکی از نزدیکانتون یا حتی خودتون با درد عصب سه‌قلو درگیر شدید، بدونید چی به چیه و بتونید با خیال بازتری بهش نگاه کنید.
توی این مقاله سعی می‌کنم مثال‌های واقعی و فرضی رو با هم قاطی کنم، سبک نگاهم رو عوض کنم، و از کلیشه و تکرار پرهیز کنم. امیدوارم آخرش هم شما حس نکنید «ای بابا، این متن کار یه رباته!» بیاید با هم بریم سراغ ماجرای عصب سه‌قلو و ماجراهای روزمره زندگی من و بیمارام.
تیترهای مهم این مقاله
عصب سه‌قلو یه کابل سه‌شاخه تو صورت ما
اجازه بدید از ابتدا بگم:
اگه بخوام خیلی ساده توضیح بدم، عصب سه‌قلو مثل کابلیه که سه شاخه داره و کل حس صورت رو کنترل می‌کنه، از بالای پیشونی تا پایین‌ترین نقطه فک. اسم علمیش تری‌جمینال (Trigeminal) است و از مغز میاد بیرون، بعد تو صورت میشه سه شاخه: یکی میره سمت پیشونی و چشم، یکی سمت گونه و فک بالا، یکی هم سمت فک پایین.
حالا یه مثال بزنم:
تصور کنید می‌خواید یه قاشق رو تو دهنتون بذارید. حس برخورد فلز قاشق با دندون یا لثه، از همین عصب سه‌قلو رد میشه و به مغز می‌گه: «آهای، قاشق اینجاست!» اما امان از وقتی که این عصب قهر کنه! گاهی حتی یه وزش باد خنک یا نسیمی از کولر باعث میشه صورتتون چنان دردی بکشه که انگار برق گرفته.
درد عصب سه‌قلو؛ کابوسی که خنده رو از لب می‌دزده
خیلی از بیمارام در تهران یا شهرهای دور و نزدیک وقتی میان مطب من، اولین جمله‌شون اینه: «دکتر، یه جور شوک برقی به صورتم می‌زنه، میره، ولی وقتی میاد من فلج می‌شم از درد!» راست بگم؟ این درد (بهش می‌گیم تری‌جمینال نورالژیا) یکی از بدترین دردهاییه که تو دنیای پزشکی می‌شناسیم.
بعضیا میگن حتی از درد زایمان هم بدتره. منم همیشه مثالی می‌زنم که «مثل یه سنگ شهابیه تیزه که با سرعت رد میشه و بعد محو میشه. ولی اون چند ثانیه، جهنمه!» حالا تصور کنین این اتفاق ممکنه ده‌ها بار در روز تکرار شه.
خیلیا میگن شبا نمی‌خوابن، چون می‌ترسن وسط خواب درد بیاد سراغشون. بعضیا هم میگن «جرئت ندارم مسواک بزنم، نکنه درد شروع شه!» خلاصه واقعاً می‌تونه زندگی آدم رو مختل کنه.
چرا تو تهران، عصب سه‌قلو داستان‌سازتر شده؟
من که تو تهران روی عصب کار می‌کنم، فکر می‌کنم شلوغی، ترافیک، استرس کاری و سبک زندگی ناسالم این شهر هم بی‌تأثیر نیست. البته علت اصلی درد عصب سه‌قلو معمولاً برخورد یه رگ خون‌رسان با عصب تری‌جمیناله، ولی استرس و بی‌خوابی هم انگار هیزم می‌ریزه تو آتیش.
خیلی از بیمارام کارمندهایی هستن که روزی ۸ ساعت پشت میز نشستن، چشم به مانیتور دوختن، و آخر شب با درد فک و گیجگاه برمی‌گردن خونه. یا اون خانمی که سه تا بچه داره و به خودش نمی‌رسه، تا اینکه یه روز می‌بینه با وزش یه نسیم خنک از پنکه، چنان درد شدیدی می‌گیره که اشک از چشمش جاری میشه. تو تهران هم که معمولاً مراجعه به پزشک رو عقب می‌ندازیم و می‌گیم «حالا درست میشه»، بعد که دیگه درد شدت گرفت، میایم. اون موقع هم ممکنه درمان طولانی‌تر شه.
تشخیص درد عصب سه‌قلو وقتی سردرد یا دندون‌درد نیست
یکی از سختیای کارم اینه که بعضیا اول می‌رن سراغ دندون‌پزشک و کلی عصب‌کشی می‌کنن، ولی باز درد هست. در صورتی که ممکنه مشکل از عصب سه‌قلو باشه.
من سر معاینه سوالایی می‌پرسم مثل «دردت ناگهانی می‌آد؟ مث شوک برقیه؟ چند ثانیه طول می‌کشه؟ چی تحریکش می‌کنه؟ حرف‌زدن؟ خمیازه؟» اگه جوابا با الگوی خاصی بخونه، احتمال می‌دم کار کارِ همون عصب سه‌قلوعه. گاهی هم برای اطمینان ام‌آر‌آی می‌گیرم تا ببینم رگی اونجا فشار میاره یا خدای نکرده تومور یا ام‌اس دخیل نباشه.
یه مریض جوون یادمه، چند بار دندونشو عصب‌کشی کرده بود، اما بازم دردش ول کن نبود. هی می‌گفت: «دکتر، وقتی یه گاز به برگر می‌زنم، انگار دارن رو صورتم اره می‌کشن!» بررسی کردم دیدم بله، یه رگ داره اذیت می‌کنه. گفتم عمل باید بکنی تا قطعی درمان شی. اونم اول متعجب شد که پس اون همه عصب‌کشی الکی بود؟ اما خب تقصیر کسی نیست، این درد خیلیا رو به اشتباه می‌ندازه.
چطور درد عصب سه‌قلو رو درمان کنیم؟
معمولاً از دارو شروع می‌کنیم مگر اینکه همون اول معلوم شه که بیمار نیاز به عمل جراحی داره. داروهایی مثل کاربامازپین یا گاباپنتین می‌دیم تا جریان الکتریکی عصب رو مهار کنه. بعضیا از خواب‌آلودگی یا گیجی شکایت می‌کنن، ولی واقعاً میگن تحملش به اون درد وحشتناک می‌ارزه.
اگه دارو جواب نداد یا بعد از یه مدت کارایی‌اش کم شد، میریم سراغ روشای دیگه: تزریق گلیسرول به عقده گاسری (که یه مرکز عصبی در عمق گونه‌ست) یا رادیوفرکوئنسی.
تو هر دو روش، با کمک سوزن و دستگاه تصویربرداری، میریم سراغ عصب و یا مواد شیمیایی تزریق می‌کنیم یا با امواج رادیوفرکوئنسی حرارت کنترل‌شده تولید می‌کنیم تا اون بخش دردناک عصب رو خاموش کنیم. خیلی از بیمارام که این کارو می‌کنن، میگن «دکتر، برگشتم به زندگی عادی!»
جراحی میکروواسکولار؛ راهی برای قطع ریشه درد
اگه واقعاً رگ خونی رو عصب فشار میاره، بهترین و قطعی‌ترین راهش جراحی میکروواسکولار دکمپرشنه. یعنی تو جراحی، پشت گوش رو باز می‌کنیم، میریم سراغ عصب و رگ، بینشون یه پد می‌ذاریم که به هم ساییده نشن. معمولاً هم درد به‌شکل جادویی میره.
البته همه کاندید جراحی نیستن. باید دید بیمار مشکل قلبی یا مشکل سن بالا نداره. چون جراحی، بیهوشی عمومی و بازکردن جمجمه داره. یه پیرمرد ۷۴ ساله با ترس اومده بود می‌گفت: «می‌ترسم برم زیر تیغ و دیگه برنگردم!» گفتم ببین اول باید شرایطتو بسنجیم. آخرش براش رادیوفرکوئنسی کردم و درد رفت. می‌گفت «حالا می‌تونم شب بخوابم بدون اضطراب!»
روزمرگی بیماران؛ وقتی مسواک به دشمن تبدیل میشه
داشتم می‌گفتم این درد می‌تونه چطور زندگی آدمو فلج کنه. مثلاً:
یک خانم 45 ساله می‌گفت از ترس برخورد آب با صورتش، دیگه نمی‌تونه راحت حموم کنه یا صورتشو بشوره. حتی یه باد ملایم هم اشکشو در میاره.
یک مرد حسابدار که نمی‌تونست سر کار با همکارا و مشتریا صحبت کنه؛ چون هر بار دهانشو باز می‌کرد، شوک درد می‌گرفت.
یک دانشجوی ترم آخر که شب قبل دفاعیه‌اش از شدت درد نخوابید و فردا هم وسط ارائه مدام از درد دور لبش شکایت می‌کرد.
به خاطر همینه که من همیشه میگم درمان فقط دارو یا عمل نیست. باید روحیه بیمار رو هم قوی کرد و سبک زندگیشو تغییر داد. مثلاً تو هوای سرد صورتو بپوشونه، مسواک رو خیلی آروم استفاده کنه، غذاهای خیلی سرد یا خیلی داغ نخوره، استرس رو مدیریت کنه، و از این دست راهکارها.
نقش روش‌های سنتی یا طب مکمل تو این ماجرا
خیلی‌ها می‌پرسن
«طب سوزنی یا گیاهان دارویی کمکی می‌کنه؟» واقعیت اینه که اگه مشکل اصلی برخورد رگ با عصب باشه، اینا کاری از پیش نمی‌برن. البته بعضیا موقتاً تسکین می‌گیرن، ولی درمان قطعی نیست. واسه کم‌کردن استرس و آرامش ذهنی می‌تونه خوب باشه، اما اگر نیاز به جراحی یا رادیوفرکوئنسی باشه، این روشا جایگزینش نمی‌شن.
اگه در تهران زندگی می‌کنین، پیش کی برید؟
خب، اگه حس می‌کنید این درد ممکنه عصب سه‌قلو باشه، بهتره سریعاً به یه متخصص مغز و اعصاب یا فوق‌تخصص درد یا جراح مغز و اعصاب مراجعه کنین. اکثر بیمارستانای تهران مثل امام خمینی، شریعتی، و مراکز خصوصی دیگه بخشای تخصصی دارن.
من خودم، محمدرضا کاظمی، در چندتا بیمارستان و کلینیک فوق‌تخصصی مشغولم. سعی می‌کنم اول معاینه کنم، اگه لازم باشه رادیوفرکوئنسی، تزریق یا جراحی رو پیشنهاد بدم. همیشه هم میگم اگه عکس یا آزمایش قبلی دارین، همراه بیارین که کارتون زودتر پیش بره. دیگه بسته به اینکه بیمه دارید یا نه، یا چقدر بودجتون هست، می‌تونین از خدمات دولتی یا خصوصی استفاده کنین.
خاطره من از اولین بیمار رادیوفرکوئنسی
یه خاطره جالب بگم. سال‌ها پیش، وقتی دوره تخصص و فلوشیپ رو می‌گذروندم، یه خانم 38 ساله اومد که می‌گفت:
«دکتر، من از هوای سرد می‌ترسم، انگار باد می‌خوره به صورتم و انفجار درد میشه.» قرار شد رادیوفرکوئنسی عقده گاسری براش انجام بدم. اون روز صبح خیلی استرس داشت. اما بعد عمل، وقتی یه جرعه آب خورد و دید درد برنگشت، اشک شوق ریخت. اون لحظه هیچ‌وقت از ذهنم پاک نمیشه. با خودم عهد کردم این روشو یاد بگیرم و هرکسی رو که دچار این درد لعنتیه، نجات بدم. هنوزم که هنوزه وقتی بیمارام دردشون میره، حس می‌کنم یه تیکه از رسالت زندگیم انجام شده.
چند توصیه مهم برای پیشگیری و مدیریت درد صورت
دندون و لثه رو فراموش نکنین:
اگه درد خفیفی توی صورت یا فکتون دارین، اول مطمئن بشین مشکل از دندون‌تون نیست.
سبک زندگی سالم: استرس و بدخوابی دشمن عصب سه‌قلوان. ورزش ملایم کنین، عمیق نفس بکشین، به خودتون استراحت بدین.
خوراکیای داغ و سرد:
تو دوران درد حاد، غذا و نوشیدنی رو ولرم بخورین، چون داغی یا سردی زیاد ممکنه درد رو تشدید کنه.
محافظت در هوای سرد:
پاییز و زمستون، حتماً یه شال نازک رو صورت بندازین تا باد مستقیم نخوره.
سرعت عمل:
به محض حس دردی که شبیه شوک برقیه، دنبال راه چاره باشین. پیش یه متخصص برید، شاید همه چی با یه دوره درمان دارویی حل شه. یا اگه نشد، روش‌های دیگه هست.
سوالات متداول
آیا درد عصب سه‌قلو آدمو می‌کشه؟
نه. ولی انقدر شدیده که می‌تونه زندگی رو تلخ کنه. جراحی ممکنه صورتمو فلج کنه؟ تو روشای مدرن، احتمال فلج دائمی خیلی کمه. البته ممکنه بی‌حسی موقتی بیاد سراغتون ولی معمولاً زود عادی میشه.
هزینه درمان چقدره؟ بسته به نوع روش متفاوته. داروها ارزون‌ترن ولی شاید طولانی بشه مصرفشون. رادیوفرکوئنسی یا جراحی گرون‌تره، اما نتیجه هم اغلب قطعی‌تره. بیمه تکمیلی می‌تونه کمک خوبی باشه.
دوباره درد برمی‌گرده؟ تو بعضی موارد بعیده برگرده، اما در بعضیا بعد چند سال عود می‌کنه و شاید نیاز به تکرار روش مداخله‌ای باشه. ولی خیلیا سال‌ها از درد رها می‌شن و زندگی عادی دارن.
یه روز معمولی از زندگی من
شاید براتون سوال باشه روز یه جراح و فوق‌تخصص درد عصب سه‌قلو چجوری می‌گذره. صبح زود می‌شینم پشت فرمون، با موزیک آروم، خودمو برای یه روز شلوغ آماده می‌کنم.
۸ صبح می‌رسم بیمارستان؛ اول میرم بیمارایی که رادیوفرکوئنسی یا تزریق کردن رو ویزیت می‌کنم. اگه کسی شکایتی نداره و دردش کم شده، خیالم راحت میشه. بعد میرم اتاق عمل؛ شاید یه جراحی میکروواسکولار داشته باشم. با تیم بیهوشی همه چیزو چک می‌کنم، بیمار میاد، منم تا لحظه آخر باهاش صحبت می‌کنم که استرس نگیره.
ظهر میام بیرون، ممکنه یکی دو عمل دیگه هم تو برنامه باشه. عصر میرم مطب. بیمارای سرپایی میان، یا داروهاشونو تنظیم می‌کنم یا درباره رادیوفرکوئنسی صحبت می‌کنم. شب که راه میفتم سمت خونه، خسته‌ام اما خوشحالم که شاید درد یکی دو نفر رو کم کردم. گاهی ترافیک حالمو می‌گیره، ولی خب اینه زندگی تهرانی!
دو مثال عینی (فرضی ولی شبیه واقعی!)
مریم 31 ساله: صبحا که می‌خواست بچه‌ش رو بفرسته مدرسه، یه عطسه که می‌کرد، درد می‌زد پشت چشمش. اون‌قدر جیغ می‌زد که شوهرش می‌ترسید. رفت پیش چند دندون‌پزشک، آخرش فهمید مشکل تری‌جمینال نورالژیاست. با کاربامازپین دردش خیلی کم شد. حالا گهگداری یه درد خفیف داره ولی اون برق قبلی در کار نیست.
حمید 52 ساله: راننده بین‌شهری بود. می‌گفت «دکتر، وسط جاده یه دفه درد میاد سراغم، کنترل فرمون سخته.» براش رادیوفرکوئنسی کردم. دو هفته بعد با خنده اومد گفت: «بالاخره بعد دو سال می‌تونم بخندم، دکتر!»
حرف آخر؛ نتیجه‌گیری دوستانه
من، محمدرضا کاظمی، سال‌هاست تو تهران با درد عصب سه‌قلو سرکله می‌زنم. این درد هم عجیبه هم وحشتناک. ولی خیالتون راحت، روشای متعددی داریم که حتی سخت‌ترین موارد رو درمان می‌کنن. از دارو گرفته تا تزریق مواد شیمیایی، رادیوفرکوئنسی، یا جراحی میکروواسکولار.
پیشنهاد اصلی من اینه که اگه حس کردید دردی مثل شوک الکتریکی تو صورتتون هست و از وزش باد، حرف زدن یا خوردن آب سرد می‌ترسید، جدی بگیریدش. ممکنه به یه بررسی کوچیک نیاز داشته باشه تا معلوم شه جریان از چه قراره. گاهی هم لازمه یه کار جدی‌تر بکنیم، اما به‌هرحال اجازه ندید این درد لذت زندگی رو ازتون بگیره.
تو تهران مراکز و پزشکای زیادی داریم که واردن. شاید روز عمل یا تزریق بترسید، ولی ارزششو داره که بعدش بدون نگرانی مسواک بزنید، بخندید، باد بخوره به صورتتون و نگید: «آی، سوختم!» باور کنید خیلی از بیمارام میگن «بعدش انگار تازه می‌فهمم زندگی بدون درد یعنی چی!»
در نهایت، عصب سه‌قلو رو مثل یه سیم برق حساس تصور کنین. اگه یه جاییش اتصالی کنه، جرقه درد صورتتون رو می‌سوزونه. ولی با تکنیکای مدرن، میشه این اتصالی رو برطرف کرد. پس اگه دیدین جرقه‌های درد زیاد شده، زود دست به کار شید. تأخیر فقط اوضاع رو بدتر می‌کنه. ما اینجاییم، کنار شماییم، و آرزو می‌کنیم هیچ‌کس درگیر این درد نشه. نوش جان روزگار بدون درد و استرس!
